Άρθρα

Οι 63 μαχαιριές της Ε.Ε. στα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας

Στη δεκαετία που ακολούθησε τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η Ε.Ε. κάλεσε περισσότερες από 60 φορές τα μέλη της να περικόψουν τις δαπάνες Υγείας και να προχωρήσουν σε ιδιωτικοποιήσεις του κλάδου. Και ύστερα ήρθε ο κορονοϊός.

Μόλις 300 μέτρα από το στρατηγείο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις Βρυξέλλες έχει τα γραφεία του το πανίσχυρο (πλην άγνωστο στους πολλούς) λόμπι των ιδιωτικών νοσοκομείων, UEHP.

Ξοδεύοντας κάθε χρόνο 250.000 ευρώ για την άσκηση πίεσης προς τους θεσμούς, το UEHP κατάφερε να συμμετάσχει σε ορισμένες από τις σημαντικότερες συμβουλευτικές επιτροπές που καθορίζουν την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ενωσης για την Υγεία.

Παρά το γεγονός ότι θεωρείται σχετικά μικρό λόμπι (συγκρινόμενο με τις ομάδες πίεσης των φαρμακευτικών εταιρειών και άλλων βιομηχανιών) φαίνεται ότι τα τελευταία χρόνια προσέφερε σημαντικές επιτυχίες στα μέλη του. Για την ακρίβεια είναι σχεδόν αδύνατο να σκεφτεί κανείς έστω και μια απόφαση της Ε.Ε. για τον κλάδο της Υγείας που να μην ευνόησε τα συμφέροντα των πελατών του UEHP.

Σύμφωνα με στοιχεία που είχε παρουσιάσει ο ευρωβουλευτής Μάρτιν Σίρντεβαν, από το 2011 έως το 2018 η Κομισιόν ζήτησε 63 φορές από κράτη-μέλη της να μειώσουν τις δαπάνες για την Υγεία ή και να προχωρήσουν σε ιδιωτικοποιήσεις στον συγκεκριμένο κλάδο.

Από την έρευνά του προκύπτει ότι αυτό ήταν το δεύτερο πιεστικότερο αίτημα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μετά την αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης με 105 αιτήματα, ενώ ακολουθούσαν 50 αιτήματα για περικοπές μισθών και 45 για μείωση επιδομάτων σε ανέργους και άτομα με αναπηρία.

Ουσιαστικά, τα περισσότερα από τα αιτήματα λειτουργούσαν με έναν μαγικό τρόπο προς όφελος των ιδιωτικών νοσοκομείων: οι μειώσεις μισθών και επιδομάτων σε συνδυασμό με την εργασιακή ανασφάλεια έχει αποδειχθεί ότι επιβαρύνουν συνολικά την υγεία του πληθυσμού, οι περικοπές στον κλάδο υγείας διαλύουν τα δημόσια νοσοκομεία, ενώ τα προγράμματα αποκρατικοποιήσεων στέλνουν τα χρήματα των φορολογούμενων και τους ασθενείς απευθείας στα ιδιωτικά νοσοκομεία.

Οπως προκύπτει από τα πρακτικά συναντήσεων με λομπίστες της UEHP, οι αξιωματούχοι της Κομισιόν αναφέρονταν πάντα στην ανάγκη αντιμετώπισης του «άδικου ανταγωνισμού» – ένας εύσχημος τρόπος για να πουν ότι τα δημόσια συστήματα υγείας δεν έπρεπε να χρηματοδοτούνται εάν δεν μπορούσε να βάλει το δάχτυλο στο μέλι και ο ιδιωτικός τομέας.

Τα στοιχεία του Μάρτιν Σίρντεβαν κατέρριψαν ένα από τα βασικά επιχειρήματα με το οποίο η Ευρωπαϊκή Ενωση ένιπτε τας χείρας της όταν την κατηγορούσαν ότι διέλυσε ορισμένα από τα ισχυρότερα συστήματα υγείας του πλανήτη: «Οι Βρυξέλλες προτείνουν περικοπές των κρατικών δαπανών και οι κυβερνήσεις αποφασίζουν σε ποιους τομείς θα τις επιβάλουν» ήταν το επαναλαμβανόμενο μοτίβο που ακουγόταν από αξιωματούχους της Ε.Ε.

Προφανώς δεκάδες συντηρητικές αλλά και σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις στην Ευρώπη δεν έχαναν ευκαιρία να πετάνε στην Ε.Ε. το μπαλάκι για τη διάλυση των δημόσιων συστημάτων υγείας, που γινόταν κατ’ εντολήν τοπικών επιχειρηματιών. Η εικόνα όμως της «ουδέτερης» Ε.Ε. που δεν προωθεί περικοπές δαπανών και ιδιωτικοποιήσεις στον κλάδο της Υγείας κατέρρευσε.

Για την Ιστορία, ίσως η μοναδική εξαίρεση που μπορέσαμε να εντοπίσουμε ήταν η περίπτωση της Λετονίας, όπου ακόμη και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντέδρασε στην τρομακτική περικοπή των δαπανών Υγείας που ζητούσαν οι μαθητευόμενοι μάγοι του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.

Σε αυτή τη διαδικασία αποδιάρθρωσης των δημόσιων συστημάτων υγείας, η Ελλάδα ανακηρύχθηκε πρωταθλήτρια, αφού στα πρώτα χρόνια της κρίσης (2009-2013) οι κατά κεφαλήν δαπάνες για την Υγεία μειώνονταν κάθε χρόνο κατά 8,7%. Στην Ισπανία o χρόνος αναμονής για προγραμματισμένα χειρουργεία εκτοξεύτηκε πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, αναγκάζοντας ακόμη και τη Διεθνή Αμνηστία να καταγγείλει την Ε.Ε. ότι αθέτησε τις υποχρεώσεις της για προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μόνο την περίοδο 2012-2014 η Ιταλία έκοψε 4 δισ. ευρώ από τις δαπάνες Υγείας, ενώ το 2015 12,2 εκατομμύρια πολίτες της δεν είχαν πρόσβαση σε δομές Υγείας.

Σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ε.Ε. οι μισθοί γιατρών και νοσηλευτικού προσωπικού πάγωσαν, ενώ στην Ελλάδα, την Πορτογαλία, την Κύπρο, την Ιρλανδία και τη Λιθουανία μειώθηκαν αισθητά.

Τα μεγαλύτερα προβλήματα όμως εντοπίζονταν στις ελλείψεις νοσηλευτικού προσωπικού, το οποίο είτε δεν προσλαμβανόταν (Ελλάδα) είτε εγκατέλειπε μαζικά το επάγγελμα (Βρετανία), λόγω των απάνθρωπων ωρών εργασίας που επέβαλαν οι ψαλιδισμένοι προϋπολογισμοί. Τους τελευταίους μήνες, γιατροί και νοσηλευτές κατέβηκαν στους δρόμους σε τουλάχιστον εννέα χώρες της Ε.Ε. καταγγέλλοντας τη δραματική υποβάθμιση της δημόσιας υγείας.

Ενας άλλος μηχανισμός αποσάθρωσης της δημόσιας υγείας που προωθούσε η Ε.Ε. κρυβόταν στις ειδικές ρήτρες που τοποθετούσε σε διεθνείς συμφωνίες όπως η Διατλαντική Συνεργασία Εμπορίου και Επενδύσεων (TTIP). Χάρη σε αυτές, οι ιδιωτικοί πάροχοι υπηρεσιών υγείας μπορούσαν να διεκδικήσουν κολοσσιαίες αποζημιώσεις από τα κράτη που επιχειρούσαν να επανεθνικοποιήσουν τμήματα του συστήματος υγείας.

Τέλος, η Κομισιόν φρόντιζε συνήθως να δίνει τη χαριστική βολή στα δημόσια συστήματα υγείας προωθώντας με κάθε ευκαιρία τις Συμπράξεις Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ), οι οποίες γιγάντωναν το κόστος μεταφέροντας κρατικά κεφάλαια σε ιδιώτες (στο Δυτικό Γιορκσάιρ της Μ. Βρετανίας, η κατασκευή νοσοκομείου αρχικού προϋπολογισμού 38 εκατ. ευρώ έφτασε να στοιχίσει 350 εκατομμύρια).

Τη στιγμή λοιπόν που ο κορονοϊός δοκιμάζει τις αντοχές των συστημάτων υγείας, κάνοντας ακόμη και τους μουτζαχεντίν του νεοφιλελευθερισμού να αναφωνούν «μα δεν υπάρχει κράτος», ίσως χρειαστεί να διαμορφώσουμε διαφορετικά τα κτίρια της Ε.Ε. Αν τα γεμίζαμε ράντζα και πετούσαμε έξω τους γραφειοκράτες τους, ίσως να αποκτούσαν κάποια αξία χρήσης.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών

Κίτρινα γιλέκα

Μια μεγάλη νίκη που φοβίζει

1.

Η κοινωνική έκρηξη που ταράζει τη Γαλλία και όλη την Ευρώπη έχει πολλαπλή σημασία. Αποτελεί αποτύπωση της στιγμής κατά την οποία τα στρώματα και οι τάξεις που τσακίζονται από την παγκοσμιοποίηση (και ειδικά την ευρωπαϊκή εκδοχή της) εξεγείρονται μαζικά και άγρια, έχοντας όμως πλατιά κοινωνική αποδοχή. Η μεγάλη κοινωνική συναίνεση προς τα Κίτρινα Γιλέκα, παρά την τρομακτική καταστολή και τον πόλεμο που δέχονται από κόμματα, ΜΜΕ, κυβέρνηση, σημαίνει ότι αντικειμενικά, ενώνονται πολλά και διαφορετικά στρώματα, τάξεις, κατηγορίες που ασφυκτιούν, απορρίπτονται, συμπιέζονται. Κεντρικό στοιχείο στη συγκεκριμένη εξέλιξη είναι το ταξικό (φόροι, εισοδήματα, μισθοί, ακρίβεια) αλλά και ευρύτερα αυτό της προσωπικής – κοινωνικής αξιοπρέπειας. Αυτό αποτελεί την υλική βάση της κοινωνικής έκρηξης που ζει η Γαλλία, και υπό άλλες συνθήκες θα ήταν μια σημαντική ευκαιρία για να υπάρξουν κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές.

2.

Τα Κίτρινα Γιλέκα δεν έχουν άμεση πολιτική εκπροσώπηση. Όχι επειδή κυριαρχεί το απολίτικο στοιχείο, αλλά επειδή τα κόμματα και το πολιτικό σύστημα στην Ευρώπη, έτσι όπως είναι διαμορφωμένα, αδυνατούν να εκφράσουν τα κοινωνικά κομμάτια που βλέπουν τη θέση τους να χειροτερεύει. Η Αριστερά προσπαθεί να στείλει το παιχνίδι στο Κοινοβούλιο και να πείσει ότι τα Κίτρινα Γιλέκα υιοθετούν τα αιτήματά της ώστε να κεφαλαιοποιήσει το κίνημα εκλογικά. Η Άκρα Δεξιά, αφού βολεύτηκε με τη συλλήβδην χρέωση των Κίτρινων Γιλέκων στο φασισμό και στη Λεπέν, έσπευσε, όταν τα πράγματα ζόρισαν, να αποστασιοποιηθεί από το κίνημα εκφράζοντας τον Νόμο και την Τάξη. Οι περισσότεροι ηγέτες των Κίτρινων Γιλέκων είναι βγαλμένοι από τις διαδικτυακές κοινωνικές πλατφόρμες αποδεικνύοντας όχι απλά τις δυνατότητες των κοινωνικών δικτύων, αλλά το τεράστιο κενό πολιτικής εκπροσώπησης. Το πολιτικό κενό ωστόσο δεν σημαίνει ότι το κίνημα δεν έχει χρώμα προοδευτικό και ριζοσπαστικό. Το χρώμα δεν προκύπτει ούτε από τις κόκκινες σημαίες, ούτε από τα αντικαπιταλιστικά συνθήματα, ούτε από τις αναφορές στον Μάη του 68 και στην πολυτάραχη πολιτική ιστορία της Γαλλίας, παρόλο που όλα αυτά μπορεί να είναι βοηθητικά. Το προοδευτικό χρώμα προκύπτει από την ίδια τη φύση της κινητοποίησης και τα συνθήματα – αιτήματα που ενώνουν μια μεγάλη κοινωνική πλειοψηφία. Τα Κίτρινα Γιλέκα εκφράζουν αυτούς που γίνονται φτωχότεροι. Αυτό από μόνο του και αντικειμενικά, είναι θετικό. Είναι απαραίτητος όρος και αναγκαία συνθήκη.

3.

Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη κοινωνική έκρηξη στην Ευρώπη, μετά τις ελληνικές πλατείες των αρχών της κρίσης. Η ελληνική περίπτωση (και η αντίστοιχη ιταλική ή ισπανική εκείνης της περιόδου) εξέφρασε τις πρώτες αντιδράσεις στην ευρωπαϊκή εκδοχή της καπιταλιστικής κρίσης, που πήρε τη μορφή των μνημονίων. Υπήρχε ελπίδα και πολιτική κεφαλαιοποίηση, με την προσδοκία ότι μπορεί τα πράγματα να πάνε διαφορετικά. Στη σημερινή Γαλλία (και σε ενδιάμεσες εκλογικές ή δημοψηφισματικές αναμετρήσεις όπως το ιταλικό δημοψήφισμα ή το βρετανικό Brexit), επιβεβαιώνεται καθαρά ότι, παρά τις προσδοκίες επούλωσης των πληγών της ΕΕ, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα βρίσκεται σε κρίση. Μετά τους ελληνικούς τριγμούς του 2015, η Ευρώπη διαχειρίστηκε πολιτικά την κατάσταση με αλλεπάλληλες νίκες του μπλοκ της κλασικής νεοφιλελεύθερης λιτότητας και των συμμάχων του. Παρόλα αυτά το κοινωνικό υπέδαφος βράζει. Τα Κίτρινα Γιλέκα αποτελούν μια οδυνηρή υπενθύμιση για αυτό. Η σημερινή Γαλλία, προστίθεται στην πολιτική αστάθεια της Γερμανίας, στην κυβερνητική κρίση της Μ. Βρετανίας, στην κόντρα της Ιταλικής κυβέρνησης με την Κομισιόν. Ο συνδυασμός μιας κοινωνίας που δεν ανέχεται άλλη υποτίμηση της ζωής της και μιας πολιτικής εκπροσώπησης που δεν μπορεί να διαχειριστεί τα πράγματα με τον ομαλό τρόπο που το επιθυμεί, θα μπορούσε να δημιουργήσει εκρηκτικές – σε βάθος – καταστάσεις. Επί του προκειμένου απλά επιβεβαιώνεται ότι το πολιτικό και κοινωνικό DNAτης Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αλλάζει και δεν μετασχηματίζεται.

4.

Η αντιμετώπιση των Κίτρινων Γιλέκων από την κυβέρνηση Μακρόν είναι εικόνα από το μέλλον μιας Ευρώπης που στη θεωρία και στην Πνύκα πουλάει διαφωτισμό και δημοκρατία, αλλά στην πράξη ασκεί αυταρχισμό. Οι πλαστικές σφαίρες, οι στρατιωτικού τύπου επιχειρήσεις και τα τεθωρακισμένα στους δρόμους δεν είναι απλά υπενθύμιση ότι και στο παρελθόν η παλιά καλή ευρωπαϊκή δημοκρατία συχνά πυκνά κατέφευγε στη δικτατορία και στο φασισμό. Είναι και προειδοποίηση ότι και σήμερα και στο μέλλον, ο ευρωπαϊκός πολιτικός πολιτισμός δεν θα διστάσει να καταφύγει στην ακραία αιματηρή βία, εφάμιλλη με αυτή των τριτοκοσμικών δικτατοριών, για να χτυπήσει τις κοινωνικές αντιδράσεις. Η πολυκομματικής προέλευσης στήριξη στον υπάλληλο των τραπεζών, Μακρόν, οι εξ αριστερών (όσο εξ αριστερών είναι) κριτικές στον λαϊκισμό, η υποχώρηση της Λεπέν από την έμμεση στήριξη στην κοινωνική έκρηξη, σημαίνει ότι διαμορφώνεται ένα ενιαίο μπλοκ από τη σοσιαλδημοκρατική Αριστερά μέχρι την άκρα δεξιά που δίνει ψήφο ανοχής στο τυπικό νεοφιλελεύθερο πολιτικό προσωπικό γιατί δεν μπορεί να φανταστεί τίποτα διαφορετικό.

5.

Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω απο την Ευρώπη. Το φάντασμα της αναζήτησης εναλλακτικής λύσης σε αντίθεση με την ιμπεριαλιστική παγκοσμιοποίηση, την ευρωζωνική λιτότητα, τη νεοφιλελεύθερη βαρβαρότητα, που είναι η απάντηση στην καπιταλιστική κρίση-χρεοκοπία. Το λαικό συλλογικό «ασυνείδητο» γνωρίζει τους εχθρούς του. Οι πλούσιοι, οι «ελίτ», οι αστοί και όλοι οι οργανισμοί και οι θεσμοί της παγκοσμιοποίησης βρίσκονται στο στόχαστρο. Η αναζήτηση μοιάζει να εγκλωβίζεται προσωρινά στα δύο χρεωκοπημένα συστήματα, του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και του πραγματικού καπιταλισμού. Η αναζήτηση κινείται σαν ένα εκκρεμές δεξιά και αριστερά. Ολοένα και περισσότερο υπερβαίνει τα συστημικά κόμματα, τα φθαρμένα πρόσωπα, τα ξεπερασμένα απο την ιστορία κόμματα. Το προς τα που θα καταλήξει αφορά τα «υποκείμενα» και τις «πρωτοπορίες». Σε αυτά τα κινήματα και τις αναζητήσεις ας μην ψάχνουμε οπωσδήποτε τις κόκκινες σημαίες.

6.

Έχουμε μια μεγάλη νίκη. Μια νίκη με πολλά και αισιόδοξα συμπεράσματα. Πρώτο συμπέρασμα είναι ότι οι από πάνω φοβούνται το επίμονο και μαζικό κίνημα των από κάτω και μπορεί να υποχωρήσουν. Η θεωρία του μονόδρομου ηττήθηκε. Υπάρχουν και διαφορετικοί δρόμοι, όπως αλλωστε και κόσμοι. Οι διεκδικήσεις που θρυμματίζουν την λιτότητα μπορεί να είναι εφικτές, αποτελεσματικές και νικηφόρες. Ένας αγώνας που γεννιέται για την τιμή του πετρελαίου, μετασχηματίζεται σε πολιτικό αγώνα («Μακρόν παραιτήσου»), χωρίς να έχει εναλλακτική κυβερνητική πρόταση, χωρίς να φοβάται για το αύριο. Το τρίπτυχο διεκδικήσεις, λαικό πρόγραμμα ενάντια στην ευρωζωνική λιτότητα και λαικό κίνημα, μπορεί να επιβάλλει λύσεις ενάντια στην οποιαδήποτε κυβερνητική εξουσία. Η ένοχη και εκκωφαντική σιωπή του κόμματος και της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ δείχνει ότι το μνημόνιο ήταν επιλογή τους και όχι βολικός μονόδρομος που αίρει τις αμαρτίες τους. Δείχνει επίσης ότι φοβούνται πως η επομένη περίοδος, αυτή των διεκδικητικών κινημάτων, θα τους προσπεράσει και θα τους ξεσκεπάσει ολοσχερώς. Αποδεικνύει ότι το δίλημμα ΣΥΡΙΖΑ ή ΝΔ, είναι ψεύτικο γιατί ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ είναι όμοια κόμματα, που υπηρετούν το ίδιο πλαίσιο, την ίδια πολιτική (όπως άλλωστε και ο Μακρόν). Ένα ακόμα σημαντικό συμπέρασμα είναι πως χρειαζόμαστε μια λαϊκή Αριστερά που να έχει και παλεύει μια γενική διεθνιστική γραμμή ενάντια στην ιμπεριαλιστική παγκοσμιοποίηση, που να έχει και να παλεύει ενα λαικό πρόγραμμα ενάντια σε λιτότητα, φτώχεια και ανεργία, που να ανιχνεύει, οικοδομεί και αγωνίζεται κάθε μέρα σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις για έναν διαφορετικό κόσμο, τον κόσμο του κομμουνισμού.

7.

Τριάντα χρόνια πριν, ένας παλαίμαχος και μέχρι το τέλος κομμουνιστής, μιλώντας για το τι πρέπει να γίνει στην Αριστερά, είχε πει ότι πρέπει να «οικοδομήσουμε το κόμμα των φτωχών». Αυτή η βασική και απλή αλήθεια ξεχνιέται. Η Αριστερά, και ειδικά η κομμουνιστική Αριστερά μπορεί να υπάρξει μόνο ως έκφραση των φτωχών. Το ταξικό στοιχείο είναι αντικειμενικά το κυρίαρχο. Όχι με την απλοϊκή εκδοχή της αναμονής μιας καθαρής «εργατικής» κινητοποίησης με συνδικάτα και συνελεύσεις που παλεύει ενάντια στη «δική της» αστική τάξη. Στη Γαλλία έχουμε μεσαία στρώματα που συμπιέζονται, μικροαστοί που προλεταριοποιούνται, κάτοικοι της υπαίθρου που τσακίζονται από τους φόρους και την ακρίβεια και φυσικά το κλασικό εργατικό στοιχείο. Αυτά συνιστούν τη γεωγραφία των Κίτρινων Γιλέκων. Δυστυχώς, στην Ευρώπη, επί δεκαετίες οικοδομήθηκε μια Αριστερά που δεν ενδιαφέρεται να εκφράσει τα συμφέροντα των φτωχών. Δεν συγκροτείται πάνω στο ταξικό στοιχείο. Μπορεί να αερολογεί για τις τάξεις, αλλά στην πράξη ενδιαφέρεται και συγκροτείται πάνω στο ιδεολογικό και πολιτιστικό – ιστορικό φορτίο. Έχουμε μια Αριστερά των δικαιωμάτων, του διαφωτισμού, της αποδοχής της διαφορετικότητας, του αντι-εθνικισμού, της αποδοχής της διάλυσης του εθνικού κράτους χάριν των πολυεθνικών ολοκληρώσεων. Η κεντρική σημαία της Αριστεράς δεν ορίζεται από την τάξη και τις τάξεις που θέλει να εκφράσει. Αποτέλεσμα είναι η κοσμοπολίτικη εκδοχή της Αριστεράς να βλέπει λαϊκισμό, εθνικισμό και ολίγη από φασισμό στα Κίτρινα Γιλέκα και η υπόλοιπη να περιμένει να δει το πλαίσιο και τα αιτήματα για να αποφασίσει. Η αλήθεια είναι ότι δεν έχει χωνευτεί το γνωστό ρητό για την «καθαρή κοινωνική επανάσταση που δεν πρόκειται να τη δει ποτέ και κανένας». Ακόμη περισσότερο όμως, δεν έχει χωνευτεί ότι χρειαζόμαστε μια πολιτική έκφραση των κοινωνικών στρωμάτων που συμπιέζονται και όχι φληναφήματα, δίχως ουσία και πράξη, για την εργατική τάξη.

8.

Με τον ίδιο τρόπο που ένας Γάλλος θα έβλεπε την Ελλάδα πριν έξι χρόνια και θα σιχτίριζε ότι τίποτα δεν γίνεται εναντίον της λιτότητας και του νεοφιλελεύθερου ζουρλομανδύα στην Ευρώπη, σήμερα ένας Έλληνας σιχτιρίζει τα ελληνικά πράγματα θεωρώντας ότι ο ελληνικός λαός ηττήθηκε οριστικά και αμετάκλητα και θα έχουμε αυτή την κατάσταση μέχρι να σβήσει ο ήλιος. Αν διδάσκει κάτι η Γαλλία είναι ότι η κατάσταση στην Αριστερά δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη δείκτη της κοινωνικής αναστάτωσης και το καζάνι μπορεί να σπάσει σε ανύποπτο χρόνο. Αυτό δεν σημαίνει άγνοια του προβλήματος, αδιαφορία για το μέγεθος και το εύρος των κινήσεων ανάταξης της κατάστασης, ή χαζοχαρούμενες τοποθετήσεις εκλογικού κρετινισμού. Σημαίνει όμως ότι ο πολιτικός γύψος δεν συνεπάγεται και κοινωνικό νεκροταφείο και ότι όσοι θέλουν να είναι χρήσιμοι πρέπει να είναι και έτοιμοι.